Een positieve groepsdynamiek: waarom is dat belangrijk?
Veel onderzoek richt zich op de relatie tussen de pedagogisch medewerker en individuele kinderen en niet op de dynamiek en relaties op de groep. Naar groepsdynamiek in de kinderopvang is nog weinig onderzoek gedaan. Toch is die groepsdynamiek belangrijk. Kinderen hechten zich namelijk aan de pedagogisch medewerker en aan de andere kinderen op de groep (Ahnert, Pinquart, & Lamb, 2006; Maccoby & Lewis, 2003). Ook blijkt uit onderzoek dat een negatieve groepsdynamiek kan leiden tot negatieve effecten. Een positieve groepsdynamiek daarentegen leidt tot positieve effecten.
Op een groep waarin veel negatieve interacties en conflicten zijn:
- voelen kinderen zich minder veilig op de groep (Gevers Deynoot-Schaub & Riksen-Walraven, 2006);
- ervaren kinderen mogelijk meer stress (Vermeer & Van IJzendoorn, 2006).
Bij een positieve groepsdynamiek:
- laten kinderen een beter welbevinden zien (van Schaik, Leseman, & Huijbregts, 2014);
- voelen kinderen zich meer thuis op de groep (Gevers Deynoot-Schaub & Riksen-Walraven, 2006);
- worden er meer en positievere interacties gezien op de groep (Master & Walton, 2013; van Schaik, Leseman, & De Haan, 2017);
- laten kinderen complexer spel zien waarbij ze meer betrokken zijn, meer gemotiveerd zijn en meer leren van een groepsactiviteit (Master and Walton, 2013; van Schaik, Leseman, & Huijbregts, 2014);
- vertonen kinderen meer inclusief gedrag ten opzichte van leeftijdsgenootjes (Brown, Odom, & Conroy, 2001).
Een positieve groepsdynamiek lijkt dus goed te zijn voor het welbevinden en de ontwikkeling van kinderen. Bovendien lijkt het erop dat een positieve groepsdynamiek zorgt voor meer samenspel. Dat biedt allerlei ontwikkelingskansen. In samenspel kunnen kinderen namelijk voortbouwen op elkaars spel ideeën. Dat kan bijdragen aan de cognitieve complexiteit van het spel.
Onderzoek in onderwijs
Voor de kinderopvang kunnen we leren van onderzoek dat in het primair en voortgezet onderwijs is gedaan. Daar werd bijvoorbeeld gekeken naar het belang van saamhorigheid. In onderzoek wordt dit vaak cohesie of 'school belongingness' genoemd. School belongingness betekent: het gevoel dat je 'erbij hoort' binnen een school. Is er een groot gevoel van saamhorigheid? Dan is er minder sprake is van vooroordelen, discriminatie of racisme. Ook wordt er dan minder gepest in de groep (Shah, Choi, Miller, Halgunseth, van Schaik, & Brenick, 2021). Bovendien is er meer inclusie bij een grote saamhorigheid, en meer ruimte om vriendschappen aan te gaan (Brenick, Schachner, Carvalheiro, & Karr, 2019). Deze saamhorigheid kun je ook school- of kindcentrumbreed stimuleren: met democratisch systeem waarbij kinderen samen met de professionals een sociaal netwerk vormen, waarin iedereen een stem heeft (Biesta, 2015; Ree, Alvestad, & Johansson, 2019; De Winter, 2011). Hier kun je meer over lezen bij het onderwerp diversiteit en inclusie.
Hoe stimuleer je een positieve groepsdynamiek?
In de groepsdynamiek spelen pedagogisch medewerkers een belangrijke rol. Zij zijn immers ook onderdeel van de groep. Pedagogisch medewerkers kunnen zelf een positieve groepsdynamiek bevorderen. Bijvoorbeeld door te werken aan een gezamenlijk gedragen groepsidentiteit, vertrouwen, verantwoordelijkheid, voorbeeldgedrag en groepsorganisatie. We bespreken hieronder wat pedagogisch medewerkers kunnen doen.
Zorg voor een gezamenlijke groepsidentiteit...
De groepsdynamiek kun je sterk bevorderen met een gezamenlijke groepsidentiteit. Hierbij gaan we ervan uit dat iedereen meerdere identiteiten heeft. Zo zijn kinderen deel van hun gezin, van hun vriendengroep en misschien van een sport. Maar ze zijn ook deel van de groep op de kinderopvang. Als ze in de groep komen, kun je juist die groepsidentiteit benadrukken. Bijvoorbeeld door een groepsnaam en een groepslied of -spel te bedenken. Heet de kinderen elke dag welkom met dat lied of spel. Zo doe je bij binnenkomst een beroep op hun groepsidentiteit.
... en voor een goede groepsorganisatie
De groepsidentiteit kun je ook versterken door een goede groepsorganisatie (van Schaik, Leseman, & de Haan, 2017). Bijvoorbeeld door spelletjes waarbij je iedereen betrekt. Zorg er daarbij ook voor dat de kinderen hun aandacht op elkaar richten. Bouw bijvoorbeeld eens samen met alle kinderen een kasteel van blokken. Tijdens het bouwen benadruk je enkele keren dat het zo leuk is om dit samen te doen. Zo organiseer je een groepsgevoel en versterk je de saamhorigheid, zowel in de opzet van deze activiteit als in de uitleg en betrokkenheid. Dit kan afgewisseld worden tussen de grote groep en kleine groepjes.
Vergroot het vertrouwen in de groep
Vertrouwen is belangrijk in de groep. Dit zorgt ervoor dat iedereen zich veilig voelt. Passend bij een positieve groepsidentiteit is dat het belangrijk is dat kinderen kunnen vertrouwen op elkaar en op de pedagogisch medewerkers (Ree en collega’s, 2019). Maak binnen de groepsidentiteit een aantal afspraken met elkaar. Een voorbeeldafspraak is: 'Bij de Madeliefjes zijn we vriendelijk met en tegen elkaar en zorgen we voor elkaar.' Om dit vertrouwen voor elkaar te vergroten, ben je als pedagogisch medewerker sensitief voor wat er in de groep gebeurt (Van Schaik en collega’s, 2017). Deze groepssensitiviteit kun je ook richting de kinderen verwoorden: 'Wat hebben we het fijn samen!' of 'Wat hebben jullie elkaar goed geholpen.' Of juist: 'We zijn een beetje onrustig vandaag, wat is er aan de hand?'
Versterk de onderlinge verantwoordelijkheid
Verantwoordelijkheid hoort bij vertrouwen (Ree en collega’s, 2019). Spreek je af dat je voor elkaar zorgt, dan deel je als groep een verantwoordelijkheid: lief zijn voor elkaar, delen met elkaar, elkaar troosten en complimenteren (Van Schaik en collega’s, 2017). Die verantwoordelijkheid kun je versterken, bijvoorbeeld door kinderen te vragen speelgoed aan elkaar uit te delen. De verantwoordelijkheid vergroten kan ook: 'Wat zullen we vandaag gaan doen?' en: 'Anne is vandaag een beetje verdrietig, zullen we allemaal extra goed voor Anne zorgen?' Of zelfs: 'Iedereen moet zich veilig op de groep voelen, hoe kunnen we hier samen voor zorgen?'
Werk aan gezamenlijke spel- en activiteitenregulatie
Bij een gedeelde verantwoordelijkheid nemen kinderen ook gezamenlijk verantwoordelijkheid voor de activiteiten door deze te 'reguleren'. Met gezamenlijke spel-/activiteitenregulatie bedoelen we het samen bedenken van regels voor het spel of de activiteit. Dit doen kinderen soms impliciet (een kind geeft hapjes, de ander roert in een pannetje) en soms expliciet ('als jij kookt, ga ik serveren'). Als pedagogisch medewerker kun je kinderen stimuleren om samen de verantwoordelijkheid te nemen voor deze gezamenlijke spelregulatie. Je kunt kinderen vragen naar hun onderlinge afspraken. Zo voorkom je dat jij als pedagogisch medewerker altijd zelf het spel reguleert. Kijk daarvoor ook eens in de pedagogische kennisbasis bij het onderwerp begeleiden van interacties.
Vertoon voorbeeldgedrag
Laat positief voorbeeldgedrag zien. Daarmee kun je het vertrouwen en de verantwoordelijkheid vergroten. Dat voorbeeldgedrag laat je zien in je interacties met kinderen én met andere pedagogisch medewerkers. Al met hele jonge kinderen kun je dit gedrag modelleren: door het voor te doen en positief te bekrachtigen (Van Schaik en collega’s, 2017). Laat in de interacties met kinderen zien dat je vertrouwen hebt en verantwoordelijkheid neemt. Onderling kun je voordoen hoe je op een constructieve, saamhorige manier met elkaar omgaat.
Groepsorganisatie: Fysiologische afstemming
Voel jij of er sprake is van een positieve of negatieve groepsdynamiek? Dat komt mogelijk doordat mensen stress aanvoelen. Onderzoek toont aan dat mensen zich fysiologisch (lichamelijk) op elkaar afstemmen (Saxbe, Beckes, Stoycos, & Coan, 2020). Dat betekent dat mensen hun mate van stress afstemmen op de mensen in hun omgeving. Je herkent het vast: als jij, je collega of enkele kinderen erg onrustig zijn, stress ervaren, merk je soms dat de groepsdynamiek ook onrustig is of wordt.
Je kunt deze onderlinge afstemming ook benutten om een positieve groepsdynamiek te bevorderen. Start de dag eens met een 'incheck-moment' waarop je even met elkaar tot rust komt. Je kunt bijvoorbeeld hand in hand in een kring gaan staan. Of neem allemaal een paar keer een diepe zucht voordat je aan een activiteit begint. Zelfs als de groepsdynamiek negatief is, kan zo’n afstemmoment helpen om de dynamiek weer positief te krijgen. Een andere mogelijk effectieve manier is om als groep te starten met een minuut samen lachen (Durkheim, 1912).
Positieve groepsdynamiek: Ruimte voor alle emoties
Het fijne van spelen op een groep met een positieve groepsdynamiek, is dat alle emoties er welkom zijn. Je mag soms boos of verdrietig zijn, je kunt conflicten hebben en die samen oplossen, en alleen spelen mag natuurlijk ook. Conflicten horen erbij en het is juist heel waardevol om hiermee te leren omgaan.
Bovendien hoeft niet alles in groepsverband, zolang iedereen zich goed voelt in de groep. Zo merk je soms dat een paar kinderen nog niet veel aansluiting hebben op de groep. Dan kun je bewust die kinderen in tweetallen taakjes of speelhoeken toewijzen. Daarmee kun je de samenwerking tussen kinderen bevorderen. Dat zal positief uitwerken op de groepsdynamiek.
Maar soms willen kinderen gewoon liever even niet samenwerken of spelen. Dat mag natuurlijk ook. Ook negatieve emoties of conflicten passen in een groep met een positieve groepsdynamiek, zolang ze maar vanuit veiligheid en vertrouwen worden geuit.
Werkdefinitie
Met een positieve groepsdynamiek bedoelen we het continue proces op de groep waarbij de pedagogisch medewerkers en kinderen zich onderdeel voelen van een saamhorige groep: een groep waarin ze zich samen veilig voelen om zichzelf te zijn, te spelen en te leren, te exploreren en hun grenzen aan te geven.
